Carl Laemmle

Dialäkt: Schwäbisch

Carl Laemmle

Dr Carl Laemmle (* 17. Januar 1867 em obrschwäbischa Laoba, † 24. Sebtembr 1939 z Beverly Hills) ischt an US-amerikanischer Filmpioniir vo deitsch-jidischer Abstammong gwäa ond gilt als dr Grindr vo Hollywood. Er hot em Schbiilfilm zom Durchbruch vrholfa ond en seim Leaba weit ibr 9.000 Film produziirt.

Aus seim Leaba

D Jugend

Em Laemmle sei Geburtshaus z Laoba en dr Radstrôß 9 em Johr 2007

Dr Carl Laemmle kommt am 17. Januar 1867 em obrschwäbischa Städtle Laoba en dr Näh vo Bibra als zehnds Kend vo-ma Grondstickshendler uf d Welt. (Eigentlich hot’r sein Vornâmâ mit-ma „K“ gschriiba; abr weil-em der Buachstaba et so guad gfalla hot, hot’r’n schbätr durch a „C“ ersetzt. Dr Familianama hot mr bei dr Geburt noh „Lämmle“ gschriiba.) Nôch-em Bsuach vo dr Laobemer Ladeinschual will’r Kaufmôô werra ond macht zo deam Zweck z Ichahausa em boirischa Doil vom Schwôbaland a Lehr. En seira Freizeit liist’r an Haufa Biacher ibr da Wilda Weschda mit seine Indianer ond Cowboys. Drom kommt bei-nem bald dr Wonsch uf, dui Draumwelt en echt kennazlernat. Am 28. Januar 1884 – der Kerle ischt grad amôl 17 Johr alt – besteigt’r, zamma mit-ma Klassakamerada, z Bremerhafa a Dampfschiff, wo-nen ens Land vo seira Sehnsucht brengt. Nôch-ra 16-dägiga Fahrt gôht’r en New York an Land. Sein Lebensondrhalt vrdäant’r sich mit ällerloi Gleagaheitsarbeida, sei’s als Laufbursch, mit-em Ausdraga vo Zeidonga odr als Handlanger bei-ma Baura.

S gôht ufwärts

Ama scheena Dag wenkt-em abr doch noh s Glick: D Firma Continental Clothing z Oshkosh (Wisconsin) suacht grad an nuia Buachhaldr. Dr Laemmle bewirbt sich ond kriagt dui Stell. Bei sellra Arbet isch’r so dichdich, dass’r emmer môl wiidr beferdret wuud ond schliaßlich zom Gschäftsfihrer vo sellem Tekschdilbetriib ufsteigt. Middlerweil lernt’r au d Nichde vo seim Chef kenna. Bald fonkt’s zwischa deane zwoi ond kurz druf send-se mitnandr vrheiradet.

S Gschäft mit-de Film

Em Aldr vo 39 Johr macht sich dr Laemmle selbstendig: En Chicago stôht grad a Kinole ginschdich zom Vorkauf ôô. Dr Lemmle schlegt zua ond wuud a stolzer Theatrbesitzer. Dô dren kennet d Leit fir a 5-Cent-Minz vo môrgnets bis schbät en d Nacht nei kurze Filmla ôôgucka. Sell Geldstickle hoißt beim Volk a Nickel ond s Kino Nickelodeon. S Gschäft floriirt besser, wia dr Laemmle denkt hot. Drom isch’r bald en dr Lag, nomôl a Nickelodeon zo erwerba. Ond so gôht’s grad weidr ond weidr, bis’r’s uf rond 50 Kinos brôcht hot.

10 kleiwigsige Darsteller mit-em Carl Laemmle en ihrer Midde, wo mit seine 1,55 m Lenge au grad koi Riis gwäa ischt

S Johr druf hot dr Laemmle so an Haufa Geld eignomma, dass’r sich an oigna Filmvorleih leischda kô, wo bald zom greeschda vo ganz USA ufsteigt. 1909 schliaßlich kommt’r au noh zo-ra oigna Produkzioosgsellschaft, dr Independent Motion Picture Company. Hiawatha hoißt sei erschdr Stroifa, wo d Gschicht vo-ma legendära Indianerhaiptleng zom Gegastand hot. Dô drbei isch dr Laemmle et bloß dr Produzent, sondern au sei oigner Regisseur ond Kameramann. Bei seine schbätre Film abr lôôt’r dia zwoi Sacha andre macha ond beschrenkt sich bloß noh ufs Produziira.

Weil em Laemmle s Weddr bei de Ussaufnahma efders môl an Strich durch d Rechnong macht, kommt’r ama scheena Dag uf dui Idee, mit seira Firma nôch Kalifornia omzoziha, wo sich d Sonn et so oft hendr de Wolka vrsteckt. So kommt’s, dass’r en-ra gottvorlassna Gegend an dr Weschtkischde en dr Näh vo Los Angeles a riisiga Hennafarm (170 ha) kauft ond dui zo-ma Studio ombaut. Deam geit’r da Nama Universal City. Vo jetzt ôô produziirt’r oin Film nôch-em andra. Fascht älle laufet en de Kinos mit-ma graußa Erfolg. Dr Laemmle wuud so bald a reicher Môô.

Dr Laemmle ond sei Hoimetstadt

Ibr äll deam graußa Erfolg vrgisst dr Laemmle sei obrschwäbischa Hoimet et. S vrgôht kaum amôl a Johr, ohne dass’r dr Stadt Laoba an Bsuach abstaddet. Deet bsuacht’r s Grab vo seine Eltra ond a baar Freind aus dr Jugendzeit. Er grendet a Stifdong, wo de Ermschde vom Ort – egal, was fir a Religioo se hend – ondr d Arm greifa soll. Doch dô drmit et gnuag: D Stadt dät gern fir d Schialer a Turnhall baua, abr s Geld langt halt et. Prombt ibrnemmt dr Laemmle d Hälfde vo de Koschda. D Stadtväddr bedanket sich bei-nem ond ernennat-en zom Ehrabirger. Au a Strôß en Laoba kriagt sein Nama.

Em Johr 1930 vrfilmt dr Laemmle em Erich Maria Remarque sein Roman Im Westen nichts Neues, wo s Schicksal vo-ma jonga deitscha Soldada em Erschda Weltkriag schildret ond da Hurra-Patriotismus goißlet. Dô drfir kriagt dr Laemmle da Oscar en dr Kategorii Beschtr Film. Obwohl der en Deitschland bloß en-ra stark abgschwechda ond arg vrstemmlada Fassong zeigt wuud, nemmet dees nazionale ond faschischdische Grubba em Laemmle ibl. Wia nôô au noh des Nazi-Hetzbladd Völkischer Beobachter Gift ond Galle ibr da Film-Juda ausschiddet, beôtragt z Laoba a Stadtrat, em Laemmle sei Ehrabirgerrecht wegznemmet ond dr Lämmlestrôß an andra Nama zo gäa. Ohne oi gottziga Gegastemm wuud dr Ôtrag ôgnomma.

Dr Laemmle als Judaredder

Ab 1936 wellet an Haufa deitsche Juda ihr Hoimet vrlassa ond nôch Amerika auswandra. Deet send-se abr bloß willkomma, wenn ebbr fir ihrn Ondrhalt birgt. Fir da Laemmle isch’s jetzt a Selbvrstendlichkeit, seine Glaubensbriadr ond –schweschtra zo helfa. So wuud dank seira Hilf a baar hondrt deitsch-jidischa Familia dr Gang en-a Gaskammer erschbart.

Noh em gleicha Johr gôht’s mit-em Laemmle seira Firma da Bach naa. Schuld drôô ischt oinerseits d Weltwirtschaftskrise ond andrerseits em Laemmle sei Jonger, wo seit etliche Johr au en deam Ondrnehma tätig ischt. Dr sell hot a baar Entscheidonga droffa, wo gar et guad firs Gschäft gwäa send. Jetzt bleibt em alda Lemmle nix andrs ibrig, als sei Firma zo vrkaufa. Abr emmrhin schbrenget dô drfir noh a baar Milliona Dollr raus.

Am 24. Septembr 1939 schliaßt dr Laemmle z Beverly Hills seine Auga fir emmr. 72 Johr alt isch’r worra.

S heidige Ôdenka a da Laemmle en Laoba

Bis zor Deportazioo vo de Juda em Dridda Reich hot Laoba de greescht jidisch Gmoid vo ganz Wirdaberg ghet. Dass en de 80r Johr vom vôriga Johrhondert en dera Stadt emmr noh nix an da Laemmle erennret hot, hot da Laobemer Studiadirektr Dr. Udo Bayer ganz arg gwurmt. Drom hot’r mit-ra wissaschaftlicha Grendlichkeit Matrial zammatraga, wo bewiisa hot, dass dr Laemmle de bedeidentscht Persoo ischt, wo je z Laoba uf d Welt komma ischt. Em Johr 1994 hot’r da Gmoidrôt soweit brôcht, dass der seira Schual da Nama Carl-Laemmle-Gymnasium gäa hot.

Em Lauf dr Zeit send noh weitre Sächla nôch-em benannt worra: So geit’s heit en-ra Neibausiidlong an Carl-Laemmle-Weag, en dr Rabastrôß an Carl-Laemmle-Bronna ond em „Museum zur Geschichte von Christen und Juden“ seit 1999 an bsondra Gebeidedoil mit-ra Extra-Ausstellong ibr da graußa Soh vo dr Stadt, em „Laemmle-Trakt“. Deet hot mr au a klois Kino eigrichdet, wo-mr zwoi Film ôôgucka kô: Oiner drvoo hot dr Laemmle selbr dreha lau, wia-nr em Sommer 1924 Urlaub en seira alda Hoimet gmacht hot. Dr andre ischt a Dokumendarfilm ibr-em Laemmle sei amerikanischa Produkzioosfirma. Am Laemmle seim Geburtshaus en dr Radstrôß 9 isch a Gedenkdafl ôôbrôcht worra, wo de wichdigschde Dadâ ibr-en drufstandet.

A kloina Auswahl vo de Film, wo sei Firma produziirt hot

• 1923: Der Glöckner von Notre Dame (Ondr dr Reschii vom Wallace Worsley hend dr Lon Chaney ond d Patsy Ruth Miller d Hauptrolla gschbiilt.)
• 1925: Das Phantom der Oper (D Vorfilmong vom gleichnâmiga Schauerroman vom Gaston Leroux mit-em Lon Chaney en dr Titlroll, wo au maßgeablich an dr Reschii beteiligt gwäa ischt. Vo selle viile Vorfilmonga, wo’s vo deam Roman geit, soll des dui am beschda glongena sei.)
• 1927: Onkel Toms Hütte (D Vorfilmong vom gleichnâmiga Roman vo dr Harriet Beecher Stowe. Dr Harry A. Pollard hot d Reschii ghet ond dr James B. Lowe da Onkl Tom gschbiilt.)
• 1929: Das Kommödiantenschiff (D Vorfilmong vom Musical Show Boat ondr dr Reschii vom James Whale mit dr Irene Dunne ond-em Allan Jones en de dragende Rolla.)
• 1930: Im Westen nichts Neues (Reschii: Lewis Milestone. Der Film gilt et bloß als dr bescht us-em Laemmle seira Werkstadd, sondern au als dr bescht amerikanisch Anti-Kriags-Film ibrhaupt.)
• 1931: Waterloo Bridge (D Vorfilmong vom gleichnâmiga Theaterstick vom Robert E. Sherwood mit dr Mae Clarke ond-em Kent Douglas en de Hauptrolla. Regisseur isch dr James Whale gwäa.)
• 1931: Dracula (De erscht Vorfilmong vom gleichnâmiga Schauerroman vom Bram Stoker mit-em Bela Lugosi en dr Hauptroll.)
• 1931: Frankenstein (D Vorfilmong vom gleichnâmiga Schauerroman vo dr Mary Shelley mit-em Boris Karloff als Monschtr.)
• 1932: Die Mumie (Ondr dr Reschii vom deitschstemmiga Karl Freund hot dr Boris Karloff d Hauptroll gschbiilt. Laut-em Lexikon des internationalen Films isch seller Stroifa vom deitscha Expressionismus beeiflusst. Bsondrs globt wuud em Boris Karloff sei schauschbiilerischa Glanzleischdong. En Deitschland hot mr dean Film zom erschda Môl am 16. Oktobr 1972 em erschda Fernsehprogramm seha kenna. En d Kino komma isch’r et.)
• 1935: Frankensteins Braut (D Fortsetzong vom erschda Frankenstein-Film us-em Johr 1931, wiidr mit-em Boris Karloff en dr Hauptroll. S Lexikon des internationalen Films lobt dui Besetzong, d Kameraarbet, d Ausstaddong, d Musik ond d Stemmong ond bezeichnet da Film als a Moischtrwerk vom schwarza Humor.)

A Film ibr da Laemmle

• Ira Beetz, Kai Christiansen, Reinhardt Beetz: 100 Jahre Hollywood. Die Carl Laemmle-Story. A deitsch-amerikanischa Dokumentazioo vo 2011, wo 79 Menuda dauret.

Ausstellong

Aus-em Oolass vom Carl Laemmle seim 150. Geburtsdag am 17. Januar 2017 zeigt s Haus der Geschichte en dr bada-wirdabergischa Landeshauptsadt en dr Zeit vom 9. Dezember 2016 bis zom 30. Juli 2017 de erscht omfassenda Ausstellong ibr sellen Mââ.

Quella

• Frank Buchmeier: Der reiche Onkel aus Amerika, an Ufsatz en dr Stuegerter Zeidong vom 12. März 2011, S. 30
• Lexikon des internationalen Films, Rowohlt Taschenbuch Verlag GmbH, Reinbek bei Hamburg, Uflag vo 1988, ISBN 3-499-16322-5

Litradur

• Udo Bayer: Carl Laemmle und unser Gymnasium. In: Von der Lateinschule zum Carl-Laemmle-Gymnasium. Laupheim, 1994.
• Udo Bayer: Carl Laemmle und die Universal. Eine transatlantische Biografie. Würzburg, 2013. ISBN 978-3-8260-5120-3.
• Neal Gabler: An Empire of Their Own: How the Jews Invented Hollywood. Crown, 1988. ISBN 0385265573 (engl.)
• Cristina Stanca-Mustea: Carl Laemmle. Der Mann, der Hollywood erfand. Biografie. Osburg, Hamburg 2013, ISBN 978-3-95510-005-6.

Weblink

•  Commons: Carl Laemmle – Sammlig vo Multimediadateie
• Carl Laemmle in de Internet Movie Database (änglisch)
• A Laemmle-Biografii uf film-zeit.de
• D Stadt Laupheim ibr da Laemmle
• Carl Laemmle – Grindr vo Hollywood
• Em Carl Laemmle sei Grab
• Carl Laemmle: Filmpionier us-em Schwobalendle